Monarchia opiera się na idei powierzenia władzy jednej osobie – królowi, królowej czy księciu – wywodzącej się ze szczególnego (często obdarzanego boskimi przymiotami) rodu, a także utrzymującej władzę do chwili śmierci lub abdykacji (albo, w razie rewolucji, abdykacji i śmierci). Spadkobierca tego przywileju zwykle określany jest więzami krwi: to najbliższy członek rodu w linii (mniej więcej) prostej od bieżącego monarchy. Monarchia występuje w wielu formach – khmerscy królowie wywodzili swoje pochodzenie od związku bramińskiego władcy z królową będącą wodnym smokiem, a królowie Madżapahitu twierdzili, że są potomkami hinduskich bóstw. W monarchii absolutnej (takiej jak dawne Cesarstwo Niemieckie) nie nakłada się żadnych ograniczeń na uprawnienia władcy, w konstytucyjnej zaś (takiej jak współczesna Wielka Brytania) władza jest w pewnej mierze spętana ustaleniami prawa... Żadnego ścinania głów bez wcześniejszego procesu, na przykład. W monarchii elekcyjnej władcę wybiera się natomiast zwykle za pośrednictwem specjalnego zgromadzenia (jak te, które organizowano w Świętym Imperium Rzymskim).

Monarchie absolutne funkcjonują tak skutecznie, jak skuteczni są stojący na ich czele władcy i otaczająca ich biurokracja, oczywiście o ile tylko władzę obejmuje ktoś taki jak Elżbieta I, Fryderyk Wielki czy Qin Shi Huang – w innym wypadku państwo zwykle popada w stagnację. Najbardziej nieudolni monarchowie sprowadzają na siebie natomiast widmo rewolucji: to Karol I, Ludwik XVI, car Mikołaj II i długa lista innych. Za bardziej stabilne i mogące liczyć na sukces uznaje się monarchie konstytucyjne, z których wiele rozpoczęło byt jako elekcyjne. Większość istniejących nadal na świecie monarchii należy właśnie do konstytucyjnych, a władca służy w nich zarówno za symbol tradycji oraz patriotyzmu, jak i narzędzie propagandy. Co nie znaczy, że nie odgrywa istotnej i wpływowej roli... Wystarczy choćby spojrzeć na królową Wielkiej Brytanii lub japońskiego cesarza. Oczywiście wciąż istnieją też monarchowie (na przykład w Tajlandii, Suazi czy Bhutanie), którzy dysponują odrobinę większymi możliwościami kontroli.